opinie: computerdammen

Volgens Jos Kool, de nummer een op de internationale ranglijst van Mindsports Arena, staat het dammen op internet ten onrechte in een kwade reuk, als zou menig speler de competitie vervalsen door gebruik te maken van damcomputers.

door Jos Kool

Laten we dammen op internet een andere divisie noemen, niet goed te vergelijken met het reguliere wedstrijdspel, al was het alleen maar omdat spelers een zeer ruime bedenktijd hebben. Althans bij Mindsports Arena, waar over elke zet maximaal dertig dagen kan worden nagedacht

De praktijk verloopt anders. Zelf speel ik graag meer zetten per partij per dag. Het is voorgekomen dat een partij al na twee of drie dagen was beëindigd. Hoewel je dat niet altijd van te voren weet, probeer ik tegenstanders te ontlopen die weken bedenktijd gebruiken. Ik verlies dan de geestelijke binding met zo’n partij. Bij snel spel zit de actuele stelling de hele dag ergens in je achterhoofd, en het is regelmatig gebeurd dat ik tijdens een wandeling of een gesprek ineens op een verrassend idee kwam. De royale bedenktijd verschaft de mogelijkheid uitgebreid damcomputers in te schakelen, zou je zeggen. Vertrouw elke zet toe aan het alom gerespecteerde damprogramma Truus en je stijgt snel op de ranglijst. Dat is ook wat ik dikwijls van dammers heb gehoord: ,,Ach, internetdammen, dan speel je tegen een computer – niet eerlijk.”

Ik heb nu in zeven jaar 107 partijen gespeeld tegen tientallen spelers uit binnen- en buitenland, maar heb niet de indruk dat ik het vaak tegen een computer moest opnemen. Af en toe heb ik daar wel eens voorzichtig naar geïnformeerd (bij elke zet kun je wat schrijven) en dan volgde er óf een ontkenning óf een commentaar als: ,,Jazeker, maar alleen voor controle, voor ik een zet speel, om na te gaan of er geen combinatie in zit.”

Er wordt niet echt geheimzinnig over gedaan, maar echt wéten doe je het natuurlijk niet, evenmin of er grootmeesters worden geraadpleegd.

Bij het correspondentieschaken werd in 2005 een Nederlander wereldkampioen, Joop van Oosterom, een onbekende speler, van wie algemeen werd verondersteld dat hij diverse grootmeesters, onder wie Jeroen Piket, betaalde voor adviezen. Van Oosterom is puissant rijk. Hij had in feite zijn titel gekocht. Niemand maalde erom. Blijkbaar is alles (moreel) toegestaan.

Oud-wereldkampioen schaken Veselin Topalov maakt dankbaar gebruik van de huisvlijtstudies van zijn Bulgaarse landgenoot en secondant Ivan Tsjeparinov, met openingsvarianten die vijfentwintig tot dertig zetten diep kunnen gaan. Speelt Topalov dan op eigen kracht? Mijn indruk is dat schaakcomputers aanzienlijk beter zijn damcomputers. Het spel is internationaler dan dammen; meer commercie, meer geld, meer programmeurs. Damcomputers zijn minder ontwikkeld.

En daar zit nu het hele punt. Aan damcomputers heb je niet zo veel. Ze zijn niet goed genoeg voor internetdammen. Verklaar ik hiermee tegelijkertijd dat het spelniveau van internetdammen hoger ligt dan het reguliere spel met de gangbare regels? Van het Nederlands kampioenschap? Van een toernooi om het wereldkampioenschap?

Is dat zo? In zijn algemeenheid niet, want er zitten prutsers bij, die amper nadenken of amper kúnnen nadenken. Maar jawel, er worden veel partijen gespeeld zonder aanwijsbare fouten. Van de 107 partijen speelde ik er 67 remise (40 gewonnen, nul verloren). Het remisepercentage is tamelijk hoog. De betere spelers bedenken zich wel tienmaal voor zij een zet doorgeven. Het is buitengewoon moeilijk, zo niet vrijwel onmogelijk, een partij te winnen van een speler in de top twintig. Gebruiken zij programma’s als Flits, Kingsrow of Truus? Ja en nee, denk ik. Zelf beschik ik over Truus, maar ik wijk meer dan in de helft van de gevallen van de geadviseerde zet af. Vanuit rumoerige, rokerige internetcafés in Kathmandu, Delhi en Beijing verstuurde ik zetten, zonder Truus of een zakdambordje bij de hand te hebben.

Mijn ervaring met computers is dat ze, wat ik gemakshalve noem, een denkhorizon hebben. Matige computers rekenen zes, zeven zetten diep, betere acht, negen of tien zetten. Dat kun je peilen door een combinatie of een damprobleem in te voeren. Truus kan een slagzet van negen zetten vinden, maar dan houdt het denkvermogen wel zo’n beetje op. Wanneer er nog een ingewikkeld (motief) eindspel op volgt, voert zij de slagzet meestal niet uit.

Bij schaakcomputers moet die denkhorizon verder zijn opgeschoven, óf programmeurs zijn in staat geweest andere denkmethoden dan alleen maar rekenkracht te ontwikkelen. Damcomputers zijn, zo leert de ervaring, strategisch zwak. Als mens, heb ik ontdekt, denk je op verschillende niveaus. Vergelijk het met de gedachtegang over een aanstaande reis: je pakt je boeltje in, je loopt naar het station voor een kaartje naar de luchthaven, je checkt in, drinkt nog een kop koffie, je gaat vliegen enzovoort. Dat traject zou een computer, bij wijze van spreken, allemaal veel preciezer kunnen uitrekenen dan wij, alle bijkomstigheden in achtnemend. Is de huissleutel goed opgeborgen? Wie zorgt voor de rode kater? Staan er genoeg blikjes voer in de keukenkast? Maar dat rekenen houdt, van huis uit geredeneerd, mogelijk opeens op als het vliegtuig net op negen kilometer hoogte door de lucht zoeft. Daar ligt zijn horizon, terwijl wij mensen misschien de hoeveelheid blikjes kattenvoer verkeerd inschatten, maar wel al een globaal beeld hebben van dingen die later in het traject volgen, zoals de aankomst in een vreemd land, de paspoortcontrole, de nachtelijke rit naar het hotel, de voorgenomen rondreis – ja, zelfs de thuiskomst, weken later, waarvoor we onze goed opgeborgen huissleutel nodig hebben.

Volgens Jos Kool, de nummer een op de internationale ranglijst van Mindsports Arena, staat het dammen op internet ten onrechte in een kwade reuk, als zou menig speler de competitie vervalsen door gebruik te maken van damcomputers. Bij dammen zie ik het net zo. Je berekent zo ver mogelijk de komende varianten, maar je hebt tevens een globaal beeld of een flauw vermoeden van het speltype dat pas over twintig zetten of later op het bord kan verschijnen. Is het speltype Roozenburg, Keller of klassiek, dan weet je ongeveer in welk vaarwater je terecht kunt komen, dan geef je je rekenschap van de kenmerkende wetmatigheden en weet je zeker welke zetten je in elk geval niet moet doen. Een computer kijkt tegen een stelling aan als iemand die haar voor het eerst ziet. Een computer heeft geen lerend vermogen, want in dezelfde opening in een andere partij maakt hij dezelfde calculaties. Dit is nog steeds de belangrijkste beperking van artificiële intelligentie. Maar goed ook, anders zouden we een heilige of een monster of alles wat er tussenin zit op deze aarde hebben geschapen. Je kunt het met damcomputers meemaken dat ze aldoor op terreinvoordeel spelen, maar in een klassieke stand vastlopen met tempo’s, en die immer verraderlijke spelgang pas ontdekken als het al te laat is. Bij schaken moet je altijd vooruit, tempowinst boeken, je stand zoveel mogelijk ontwikkelen. Bij dammen kan het een slimme strategie zijn om te omsingelen en temponadeel te aanvaarden, of, in een klassieke stelling, bewust te spelen op tempoachterstand. Een computer snapt daar niets van en zal altijd, als het kan, prominent midden op het bord willen staan.

Om een aloude academische discussie nieuw leven in te blazen: daarom zou dammen wel eens moeilijker kunnen zijn dan schaken, daarom zouden damcomputers wel eens moeilijker te programmeren kunnen zijn dan schaakcomputers.

Conclusie: om hoog te scoren bij dammen op internet is het altijd verstandig computers mee te laten denken, al was het maar om regelrechte blunders te vermijden, maar je moet wel zelf blijven nadenken en durven af te wijken. Bij deze overwegingen past een recente partij om een en ander te illustreren.

internationale achtergrond

Wellicht dat daardoor de indruk bestaat dat schaakprogramma’s minder last hebben van het horizoneffect dan damprogramma’s. Bij schaken is die zetdwang nu eenmaal veel minder.

De stelling dat damprogramma’s strategisch zwak zijn, zou ik wat willen nuanceren. In de eerste plaats is strategie een menselijk middel om het denken te stroomlijnen. Dammen is zo complex, je kunt niet alles overzien en probeert tot herkenbare patronen te komen. Daarmee kun je je denken focussen. Een goede dammer onderzoekt zo maar een heel beperkt deel van de mogelijk te bereiken posities.

Een damprogramma herkent over het algemeen veel minder patronen, maar daar staat tegenover dat er veel meer posities onderzocht kunnen worden. Dit leidt soms tot standen die door de mens niet als fraai herkend worden, bijvoorbeeld omdat er veel te veel combinatieve mogelijkheden voor beide zijden inzitten. Dat zijn in het algemeen standen die een mens niet wil spelen.

Wellicht is het waar dat veel damprogramma’s niet zo goed klassiek spelen, maar ik kan me niet voorstellen dat ze niet weten dat je bij klassiek beter geen tempi voorsprong kan nastreven. Hetzelfde geldt voor centrumspel versus omsingeling. Waarschijnlijk kent het programma meer patronen voor centrumspel dan voor omsingeling, aan de andere kant kun je zeggen dat de omsingelaar wel goed moet kunnen rekenen, en dat kan een programma juist weer goed.

Tot slot een opmerking over de genoemde welgeteld negen ernstige fouten van TRUUS

Eigenlijk valt dat nogal mee, Jos Kool ziet een leuke offervariant die er kansrijk uitziet, terwijl TRUUS die variant steeds ontloopt. We hebben het dus over één probleem, dat zich negen keer uit.

Offeren is voor computerprogramma’s problematisch. Zoals ik al eerder heb uitgelegd is er steeds de afweging van zo snel mogelijk uitzichtloze zettenreeksen afbreken tegenover zetten met materiaalachterstand niet bij voorbaat weggooien omdat er een combinatie in kan zitten. Zeker als materiaalachterstand een aantal zetten duurt, en het programma geen forcing in die zetten kan ontdekken, zal het programma dat offer niet vinden.

Nog een slotopmerking: ik zou niet over damcomputers spreken, alleen over damprogramma’s.

Het Damspel vroeg Feike Boomstra, maker van damprogramma ‘Horizon’ om een reactie. Zoon Roel hielp bij de partij analyse.

Boomstra:

Gevoelsmatig heeft Kool gelijk, waarschijnlijk zijn de beste schaakprogramma’s sterker ten opzichte van de sterkste schakers, dan dat voor damprogramma’s het geval is. Er zijn veel meer schaakprogramma’s, er is veel meer research naar gedaan, en dat heeft resultaat.

Informeel is het (niet commercieel verkrijgbare) programma Kingsrow van de Amerikaan(!) Ed Gilbert het sterkste programma. Het scoorde ongeveer 80 ratingpunten hoger dan TRUUS in een match over 158 partijen. Kingsrow, maar ook Damy (Gerard Taille) en Damage (Bert Tuyt), spelen waarschijnlijk wel op GMI niveau, zeker in partijen met beperkte denktijd.

Dat TRUUS in meer dan de helft van de gevallen niet de ‘beste’ zet afgeeft, lijkt mij discutabel. Vooropgesteld, de beste zet is een kwestie van smaak. Vaak zijn er in een bepaalde stand meerdere zetten mogelijk die van TRUUS een vergelijkbare waardering krijgen. De keuze is dan vaak een kwestie van smaak.

Ik speel vaak de partijen die Ton Sijbrands in de Volkskrant bespreekt na met mijn eigen programma. Wat mij dan opvalt is dat het programma vrijwel altijd de zetten met een uitroepteken ‘goed‘ genereert, maar bij de opbouwzetten vaker afwijkt.

Denkhorizon

Het klopt dat dam- en schaakprogramma’s een denkhorizon hebben. Daarom heb ik mijn eigen programma ook HORIZON genoemd, je wilt altijd weten wat er achter de horizon ligt, maar op een bepaald moment is de tijd op. Een klein tabelletje maakt duidelijk waarom er een horizon is. Het geeft het aantal standen dat mogelijk is vanuit de beginpositie na x zetten:

Erg vereenvoudigd: een dam-, maar ook een schaakprogramma speelt een zet voor wit, bekijkt dan iedere zet voor zwart, voor iedere zet van zwart weer iedere zet van wit en zo voort. Dus om 11 zetten diep te kunnen spelen moeten er ruim anderhalf miljard posities worden bekeken om de beste zet uit te zoeken.

Nu zijn er allerlei manieren om dat aantal wat te beperken, zetten niet verder te bekijken als ze toch tot niets leiden, maar dit is het principe.

Nog even iets over zetdwang. Het mooie van dammen zijn de combinaties die je kan uithalen. Programma’s vinden die combinaties over het algemeen feilloos. Zeker partijcombinaties. Maar het vraagt wel speciale voorzieningen in het programma, je kunt een reeks zetten, waarbij alleen maar wordt weggegeven niet zomaar afkappen. Misschien komt bij de volgende zet wel een prachtige rondslag. Maar het programma moet wel in een heleboel gevallen zo’n zettenreeks volgen die tot niets leidt.